Een stiefsysteem is een beter woord
Een nieuw samengesteld gezin na de dood van een vader of moeder. Wat zijn de ervaringen van jongeren als er een nieuw ‘gezin’ ontstaat? Karin den Hollander directeur van de Stiefacademie en begeleider bij de EvE Foundation verdiepte zich hierin.
“Als kind verloor ik mijn moeder en kwam er daarna een nieuwe vrouw in ons leven: mijn stiefmoeder. Je denkt nu vast “Ai, dat zal wel moeilijk zijn geweest”, wellicht zelfs ingegeven door de oude sprookjes, maar voor mij was die overgang makkelijker dan ook ik ooit had verwacht. Dit geldt natuurlijk niet voor iedereen en mijn eigen ervaring heeft natuurlijk ook meer kanten dan alleen maar leuk. Nu, jaren later, na gesprekken met jongeren die in een soortgelijke situatie zitten, zie ik hoe mijn ervaringen met het verlies van mijn ouder en het vormen van een stiefgezin overeenkomen met wat veel jongeren vandaag de dag ook voelen.”
Een nieuw gezin, een nieuwe realiteit
“Toen mijn vader een nieuwe relatie kreeg, verdween de zwaarte en zorg die ik voor mijn vader had voor een groot deel. Het leek wel of er licht doorbrak in onze zwarte tijd. Het werd weer gezellig en er werd weer gelachen. Mijn vader was gelukkig. We misten mijn moeder maar met mijn stiefmoeder konden we heel goed over haar praten. Ze luisterde gewoon naar me en daar was weinig ruimte voor geweest de periode daarvoor.
Ik weet uit de gesprekken met de jongeren dat het niet bij iedereen er zo aan toe gaat. En bij mijzelf was het ook niet alleen positief. Ik miste mijn moeder juist erger en ik herinner me dat ik ook vervelender werd als puber. Gedrag dat ik daarvoor nog nooit had vertoond (omdat daar geen ruimte voor was). Ik was op zoek naar de aandacht van mijn vader. Aandacht die hij nu aan haar gaf en die ik ook zo hard nodig had. Ik kan nu zien dat ik toen echt als een puber naar de situatie keek, heel zwart-wit. Alsof het of-of is, terwijl we de uitdaging hadden om te groeien naar en-en. En dat vraagt aanpassing van iedereen. Ik zag vooral een verliefde vader en dat vond ik maar stom.”
Is er voldoende aandacht voor de kinderen?
“Wat veel kinderen meemaken is dat een nieuwe partner veel aandacht en tijd vraagt van de overgebleven ouder. En verliefdheid maakt blind, wat ook niet handig is. En dat terwijl de kinderen in rouw juist misschien wel wat extra aandacht nodig hebt. Veel kinderen en jongeren leven ook met de angst na het overlijden van een ouder, dat ze de andere ouder verliezen en zo kan het een beetje voelen: dat je je overgebleven ouder een beetje kwijtraakt…. aan die nieuwe partner. Het gedrag als reactie daarop kan er verschillend uitzien, van opstandig tot boos, tot weglopen, een houding van ‘ik heb je niet nodig’ tot de ideale zoon of dochter proberen te zijn. Echt uitspreken wat je nodig hebt is voor kinderen en sommige jongeren nog een brug te ver. Sommige volwassenen vinden dat zelfs nog moeilijk. Het vraagt dus ook heel wat van de ouder en stiefouder om hier goed naar te kijken en in gesprek te gaan.
Veel jongeren vertelden me dat ze zich onzichtbaar voelden of zelfs genegeerd. Eén meisje deelde hoe haar vader altijd de kant van haar stiefmoeder koos, zelfs als het ging om dingen die voor haar pijnlijk waren. “Het leek alsof ze mijn verdriet er niet bij konden hebben” vertelde ze. En dat gevoel van eenzaamheid, hoor ik vaak in de verhalen van jongeren die zich verloren voelden in hun eigen gezin.”
Jaloezie
“De jongeren die ik sprak, waren vaak jaloers. “Ik was jaloers op mijn stiefmoeder,” zei een jongere tegen me. “Mijn vader besteedde al zijn aandacht aan haar, terwijl ik het gevoel had dat ik onzichtbaar werd.” Dat gevoel van jaloezie is niet ongewoon. Het ontstaat wanneer jongeren het gevoel hebben dat de band die ze met hun ouder hadden, wordt weggedrukt door de nieuwe relatie. Het was alsof ik mijn vader kwijt was, niet alleen omdat mijn moeder er niet meer was, maar omdat hij niet meer dezelfde persoon leek te zijn. Hij ging verder met zijn leven, terwijl ik nog steeds worstelde met mijn verdriet. Overigens kunnen er ook gevoelens van jaloezie zijn bij de nieuwe partner. Hij of zij voelt zich soms een buitenstaander en zich er niet bij horen. Er is een hele geschiedenis en een omgeving die gedeeld werd met de overleden partner, waar hij/zij niet bij hoorde. Dat kan dan erg zoeken zijn naar ‘Waar is nu mijn plek?’”
Positieve momenten in het nieuwe gezin
“Het voelde ondanks het verdriet over mijn moeder toch vaak goed met mijn stiefmoeder. Bijvoorbeeld toen ik met mijn stiefmoeder openlijk over mijn moeder sprak. Ze deed dat op een natuurlijke manier, zonder dat het ongemakkelijk voelde. Hierdoor voelde ik me minder alleen in mijn herinneringen. Het gaf me het gevoel dat mijn moeder nog steeds een plek had in ons leven, zelfs al was ze er fysiek niet meer. Wat ik me ook nog herinner is dat ik toen ik net studeerde en op kamers woonde ik tegen vrienden gewoon zei: “Ik ga dit weekend naar mijn ouders”. Ik wist natuurlijk dondersgoed dat zij niet mijn ouder was, maar het luchtte me op dat ik dan niets hoefde uit te leggen en dat het net leek of wij een ‘normaal gezin’ hadden, zonder dat ik een heel verhaal hoefde uit te leggen.
Veel jongeren die ik interviewde, deelden vergelijkbare ervaringen. Voor sommigen was het juist een fijn gevoel om weer een soort completer gezin te zijn, soms zelfs met nieuwe broers of zussen. “Het was fijn dat het leven niet helemaal voorbij was,” zei een jongere. Een ander vertelde hoe humor en gezelligheid hielp om de spanning te doorbreken en hoe dat het gezin dichter bij elkaar bracht. Dit soort momenten maakten het makkelijker om te wennen aan de nieuwe dynamiek. Sommige kinderen ervoeren een positieve invloed van een stiefouder met kennis en interesses die hen verrijkten.”
Mijn vader was weer gelukkig
“Misschien het meest ingrijpende voor mij was het besef dat mijn vader weer gelukkig was. Mijn vader was niet langer afhankelijk van mij voor emotionele steun. Hij had zijn nieuwe partner, en dat gaf mij de ruimte en rust om me meer op mijn eigen leven te richten. Veel jongeren die ik sprak, vertelden iets soortgelijks. Ze waren blij dat hun ouder niet meer zo zwaar op hen leunde, want dat gaf hen de vrijheid om zelf te rouwen, zonder het gevoel te hebben dat ze hun ouder moesten troosten. Daarmee kom je uiteindelijk dichter bij jezelf en natuurlijk ook je eigen rouw, die soms geparkeerd is. Maar het kan ook voelen als een taakje lichter en dat er nu tijd is voor jezelf en de dingen die jij in je leven wilt doen. Ik herinner me ook dat ik me vrijer voelde en ook minder in de gaten werd gehouden. Aan de ene kant pijnlijk, omdat er minder aandacht was, maar aan de andere kant ook fijn. Hij had haar en ik kon doen wat ik wilde, met minder toezicht en dat voelde goed.”
Wat ik geleerd heb: Tips voor ouders en stiefouders
Na jaren van persoonlijke ervaringen en onderzoek heb ik een aantal dingen geleerd die ik graag zou willen meegeven aan ouders en stiefouders die door een vergelijkbaar proces gaan.
Kinderen die een ouder verliezen en in een samengesteld gezin terechtkomen, ervaren vaak dat rouw en aanpassing tegelijkertijd plaatsvinden, wat emotioneel zwaar is. Een gebrek aan erkenning en begrip kan diepe sporen achterlaten. Belangrijk is dat er ruimte is voor het verlies, dat hun gevoelens serieus worden genomen en dat de nieuwe gezinssituatie niet wordt opgelegd, maar samen wordt opgebouwd. Tegelijkertijd kan een nieuw samengesteld gezin ook stabiliteit, gezelligheid en nieuwe kansen brengen, mits er ruimte blijft voor het verleden en de gevoelens van het kind.
Tips voor (stief)ouders
1. Geef ruimte aan rouw – Laat kinderen op hun eigen manier en tempo rouwen en blijf de overleden ouder benoemen. Forceer niet dat er gepraat moet worden, maar zorg wel dat je aanwezig en aandachtig bent als ze het nodig hebben.
2. Zorg voor open communicatie – Geef kinderen de kans om eerlijk hun gevoelens te delen zonder oordeel.
3. Wees geduldig en respecteer grenzen – Verwacht niet direct acceptatie van de nieuwe situatie; dit heeft tijd nodig.
4. Laat kinderen een eigen plek behouden – Verander het huis niet meteen ingrijpend en bewaar herinneringen aan de overleden ouder. Ga ook niet te snel samenwonen, al lijkt het praktisch of financieel gunstiger. Dit geldt zeker voor thuiswonende kinderen in de puberleeftijd!
5. Zorg voor unieke aandacht – Kinderen mogen zich nooit buitengesloten voelen ten opzichte van de nieuwe partner. Blijf dingen apart doen met je eigen kinderen, zonder je nieuwe partner.
6. Geef daarnaast ook plek aan je nieuwe partner door uit te komen voor je relatie en jouw keuze voor deze persoon waar jij mee verder wilt.
7. Accepteer dat loyaliteitsconflicten bestaan – Kinderen kunnen zich verscheurd voelen tussen de overleden ouder en de nieuwe partner; geef hen de ruimte.
8. Zorg ook goed voor je eigen rouw! Hoe beter je als (stief)ouder je eigen huiswerk doet, hoe beter voor de kinderen. Organiseer hiervoor je eigen steun of hulp.
9. Betrek een professional indien nodig – Soms kan therapie of begeleiding helpen bij rouw en stiefgezinsdynamiek. Een samengesteld gezin vormen is echt heel wat anders dan het vroegere kerngezin, laat je hierover informeren.
10. Tot slot: geef het de tijd. Een samengesteld gezin vormen kost minimaal vier tot zeven jaar, waarbij er levenslang confronterende mijlpalen kunnen zijn in het leven van de kinderen, zoals diploma’s, huwelijk en zelf kinderen krijgen.
Niet makkelijk maar wel weer een weg naar liefde
“Terugkijkend op mijn eigen ervaringen en luisterend naar de verhalen van jongeren, zie ik hoe ingewikkeld het is om een nieuw gezin te vormen na verlies. Het gaat gepaard met een mix van verdriet, jaloezie, aanpassing, maar ook met hoop en nieuwe mogelijkheden. Het is een proces van duwen en trekken, van balans zoeken tussen het oude en het nieuwe.
Wat ik vooral heb geleerd, is dat geduld, tijd en open communicatie de sleutel zijn om een stiefgezin succesvol te laten functioneren. Door ruimte te geven aan zowel het verdriet als de hoop, kan een gezin weer opbloeien en kan er weer liefde zijn en worden gedeeld.
En ik gun alle kinderen die jong een ouder verloren dat ze een stiefouder erbij krijgen in hun leven, zoals ik mij mijn stiefmoeder herinner. Iemand die mooie dingen toe kan voegen aan je leven vol verlies!”
Karin schreef twee boeken:
Ouders zonder voorbeeld, over vader/moeder worden als je zelf jong een of beide ouders verloor of bent afgestaan ter adoptie
(Ankersmid, M. & Hollander, K. den (2010).De mijne zijn de liefste, over de dynamieken in samengestelde gezinnen (vanuit systemisch perspectief)
(Hengst, M. & Hollander, K. den (2019).
Karin studeerde af op het onderwerp Hechten en rouwen in ouder-kind-relaties (bij jong ouderverlies) en zij specialiseerde zich in samengestelde gezinnen die zijn ontstaan na overlijden. Zij heeft zelf ervaren hoe het is om als kind een stiefmoeder te krijgen na het overlijden van haar moeder toen ze 17 was. Later kreeg zij een relatie met een weduwnaar met twee kinderen. Zij zijn inmiddels ruim 20 jaar bij elkaar waarin zij de rol vervult van partner, moeder, stiefmoeder, schoonmoeder en oma. Daarnaast is zij oprichter en directeur van Stichting Stiefacademie Nederland, het expertisecentrum voor samengestelde gezinnen: www.stiefacademienederland.nl
Voor vragen, coaching of bestellen van een boek, mail naar info@karindenhollander.nl
Karin is een van de begeleiders van de EvE Foundation.